Ordu.az sözügedən məqaləni təqdim edir:
Ermənistan ərazisində radioaktiv elementlərin axtarışı Sovet İttifaqı SSRİ Nazirlər Sovetinin Geoloji İdarəsindən və SSRİ MİNGEO-nun “Qromov” (1948-ci ildən) və “Koltsov” (1965 -1975) iki xüsusi ekspedisiyası tərəfindən aparılıb.
Tədqiqatlar və onların nəticələri gizli qaldı. Bütün ilkin geoloji sənədli materiallar Şimali Qafqaza (Esentuki) Mərkəzi Ekspedisiyanın geoloji arxivinə köçürüldü və saxlanıldı. Unikal hesabatları Ermənistan Geoloji Arxivində tapmaq olar.
Bunlardan biri, Ermənistan Respublikasının Vayots Dzor vilayətinin Amulsar bölgəsində 1952-54-cü illər ərzində “Qromov” ekspedisiyasının apardığı axtarış tədqiqat fəaliyyətinin nəticələri ümumiləşdirilib. Təəssüf ki, dağ qazıntılarının yeri barədə heç bir məlumat verilmir.
Orta Asiyada və Rusiyada böyük uran ehtiyatları aşkar edildikdən sonra Ermənistan ərazisinə maraq azaldı və iş dayandırıldı.
Sovet İttifaqı dağılandan sonra Ermənistan Respublikası ərazisində radioaktiv elementlərin kəşfiyyat axtarışı məsələsi yenidən gündəmə gəlib. Bunun səbəbi, Rusiya nüvə proqramlarının fəaliyyətini davam etdirməsi, ancaq uranla zəngin respublikaların Rusiyadan müstəqil olmaları idi.
Eyni zamanda, Ermənistan hökuməti ölkəni müstəqil enerji xammalı ilə təmin etməyin yollarını axtarırdı.
Belə olan halda Rusiya və Ermənistanın maraqları üst-üstə düşür və 2007-ci ildə Ermənistan və Rusiya hökumətləri arasında Ermənistan ərazisində radioaktiv elementlərin birgə axtarışı, kəşfiyyatı, hasilatı və emalı haqqında saziş imzalandı.
2008-ci ildə Ermənistan Təbiəti Mühafizə naziri Aram Harutyunyan və “Rosatom”un törəmə şirkəti olan “Atomresmetzoloto” şirkətinin baş direktoru Vadim Çivov əməkdaşlıq müqaviləsini ratifikasiya etdilər və layihə çərçivəsində bir erməni-rus mədən şirkəti quruldu.
İşə 2008-ci ildə başlanılıb. Ermənistanın Sünik vilayətindəki “Kacaran” mineral yatağının radioaktiv elementlərinin Lernadzor ərazisində uran kəşfiyat axtarış işlərinə başlanılsa da, bu, uzun sürmədi. Ətraf mühit və yerli sakinlərin təzyiqi ilə iş dayandırıldı.
Layihə tam icra olunmasa da, müəssisənin elmi məsləhətçisi olan akademik S.V. Qriqoryanın sayəsində Lernadzor kəndində ilk dəfə kor uran mineral yataqları aşkarlandı. Tədqiqat nəticələrinin bir hissəsi İrəvan dövlət universitetinin keçmiş aspirantı L.Harutyunyan tərəfindən namizədlik dissertasiyasında ümumiləşdirilib.
Ermənistanda radioaktiv elementlərin paylanması, onların genetik növləri, filiz tərkibi və növləri haqqında əməkdar geoloq, geologiya elmləri doktoru P. Aloyan və onun oğlu “Lydian Ermənistan”ın icraçı direktoru H. Aloyan tərəfindən nəşr olunan məqalə və monoqrafiyalarda qiymətli məlumatlar var.
1952-54-cü illərdə “Qromov” ekspedisiyası nəticəsində Ermənistan Respublikasındakı anomal yerlər arasında Vayots Dzor bölgəsinin Arpa və Vorotan çaylarının yuxarı axınlarında, “Cermuk tacı” kimi tanınan 255 km2 yüksək radioaktivlik müəyyən edilib.
“Cermuk tacı” Cermuk şəhərinin ərazisini, Çırak kəndini, Vorotan çayının yuxarı axınını, onun sol sahilini və qismən sağ sahil yamacları daxil olmaqla, Qorhayk kəndinə qədər ərazini əhatə edir.
Bu səthdə radiometrik məlumatlar əsasında Amulsar, Şirak və Cermukun anomal sahələri müəyyən edilib.
Qeyd edilən ərazilərdən ən perspektivlisi, Keçut kəndindən 4,5-5 km cənub-şərqdə, Amulsar zirvəsindən 5.0 - 5.5 km şimal-qərbdə yerləşən Amulsar görmə sahəsi olub. Təxminən 3 hektar ərazini əhatə edir və 2300-2500 hipsometrik səviyyədə yerləşir.
Minerallaşma növü, lokalizasiya nümunələri və mineralogiya quyuları yerüstü və yeraltı dağ qazıntıları ilə öyrənilib. İki üfüqdən keçən 4 dəhliz çəkilib.
Tədqiqatlar göstərir ki, yüksək fon şüalanması uran, torium və radiumun olması ilə əlaqədardır.
Qızıl və gümüş ilə bərabər qızıl-gümüş-uran-torium birləşməsini təşkil etdikləri və mədənlərin epitemal hidrotermal geomorfologiyasına aid olduqları ikincili Amulsar kvarsitlərində də uran və torium minerallaşmasını tapmaları baxımından P. Aloyan və H. Aloyanın tədqiqatları olduqca vacibdir.
Məlum olub ki, Amulsar kvarsitləri tərkibində yalnız qızıl deyil, həm də uran və torium mövcuddur.
Oksidləşmə zonasında uran və toriumdakı ilkin mineralların çoxu qeyri-sabitdir, uran məhluldan keçir və sonra parlaq yaşıl, sarı (narıncı, narıncı və narıncı) fosfor, arsen və vanadium turşularının iştirakı ilə yenidən meydana çıxır.
Mineraloji tədqiqatlar uranın əsasən Amulsarda ikincil birləşmələr şəklində olduğunu aşkar edib.
İkinci dərəcəli torium mineral müəyyən edilməyib. Tez-tez oksidləşmiş pirit və limonit olan kremlər şəklində meydana gəlir. Boz, bozdan qara rənglərə malikdir. Qaya çatlarında çatlaqlar da yaranır, intensiv əzilmiş torpaq materialındakı çatlara hopur.
Səthi və yerüstü şəraitdə odenit və metatorbernit daha çox yayılıb. Daha dərin üfüqlərdə, piritin oksidləşməsi ilə əlaqədar olan doyma daha çox olur. Tornbernitdə mis mənbəyi yüksək mis tərkibi olan piritdir.
Ədəbiyyatdan məlum olur ki, oksidləşmə zonasında qeyri-sabitlik göstərən və nəql olunan uran mineralları, dərin üfüqlərdə bir şəkildə yenidən oturur və ikincil zənginləşdirmə zonası yaradır.
Uran və toriumun ikincil mineralları sulfid minerallarının oksidləşmə məhsulları ilə sıx əlaqəlidir, buna görə limonitdəki dəmir hidroksidi 0,66% -ə çatır.
Amulsar bölgəsindəki uran və toriumdan əlavə, uran və torium parçalanmasının məhsulu olan radium və radon da müəyyən edilib (“Lydian EIA Company”).
Amulsar görüntülərinin uran və torium ehtiyatı orta hesabla 0.025% olan təxminən 100 ton qiymətləndirilir.
Əlbəttə ki, bu cür indekslər sənaye marağına səbəb ola bilməz, çünki radioaktiv elementlərin ən kiçik mədənlərində metalın tərkibi 1000 t-dən az deyil və filizdə 0.025% uran oksidi azdır.
P. Aloyan və H. Aloyan uran və torium minerallarını Amulsar ikinci kvarsitində yayılmasını 2006-2008-ci illərdə “Geoteam MMC” şirkəti tərəfindən aşkar ediblər.
Qeyd etmək vacibdir ki, burada problem yalnız xarici radiasiya deyil, həm də daha təhlükəli daxili radiasiyadır. Mədən işləyərkən aktiv dövriyyədəki radionuklidlər insan orqanizminə müxtəlif yollarla daxil ola və daxili radiasiyaya səbəb ola bilər və onların nəticələri gözlənilməzdir.
Burada problem ətraf mühitdir. Əgər ikincili kvartsitlərdə qızıldan əlavə uran və torium mineralları varsa, onlardan bəziləri boş qaya yatağından, digəri boşalma platformasına keçəcək, bəziləri də qızıl mədəni istehsalı müəssisəsinə keçə bilər.
İşləyən çuxurlardan gələn uran və torium birləşmələri çirkab sularından və tozdan ətraf mühitə keçə bilər və onların ətraf mühitə və insan sağlamlığına təsiri hesablanmayıb, qiymətləndirilməyib və “Lydian” şirkəti tərəfindən təqdim edilməyib.
Amulsarın ikinci kvartsitlərində və ətraflarında uranın və toriumun olması barədə hazırda danılmaz eksperimental məlumatlar mövcuddur (2018-2019-cu illərdə Amulsar ətrafında cihazlarla ölçülər aparılıb). Mövcud vəziyyətdə bu məlumatları nəzərə almamaq və bununla hesablaşmamaq mümkünsüzdür.
“Lydian Armenia” şirkəti “Qromov” ekspedisiyasının geoloji kəşfiyyatına və “Lydian Armenia” şirkətinin baş direktoru Hayk Aloyanın və atası Petros Aloyanın elmi işlərinə heç çür istinad etmək niyyətində deyil. Həmin elmi geoloji kəşfiyyatda və elmi işlərdə uran və torium mədənlərinin təfərrüatları ətraflı təsvir edilib. Bu məlumatların “Lydian” şirkəti üçün əlçatan olmadığını düşünmürük.
Alpər Mövludoğlu
