Aqşin Yenisey yazır...

Budda “əzab nədir?” deyib, onu axtarmağa yollandı və öyrəndi ki, əzab həyatın özüdür. Həyatdan kənarda əzab yoxdur. Yaşamayanlar əzabın nə olduğunu bilmirlər. Ölü həqiqi xoşbəxtdir!

Xoşbəxt olmaq istəyənlər yaşamağın deyil, yaşamamağın qaydalarını öyrənməlidirlər. “Arzulama!” - Budda ilk qaydanı söylədi.

Amma Budda kral oğlu idi; əzabın eşqdən, eşqin arzudan yarandığından xəbərsiz idi. O, süfrədə bişmiş qabıqlı yumurta görməmişdi, onun qabığını özü sındırıb soyacaq qədər zəhmətin dadına baxmamışdı.

Arzunun yoxsullar üçün ümid olduğunu da bilmirdi. Əzab nəticə idi, sirr səbəbdə gizli idi – eşqdə! İnsan oğlunun yaşamaq ehtirası eşq ehtiyacından doğmuşdu. Bu ehtiras, bu ehtiyac onu sonsuzluğun, əbədiliyin özünü arzulayacaq qədər mədəni bir vəhşiliyə sürükləmişdi.

Həyat “arzulama” deyən Buddanı eşitmədi; daha artığını arzuladı və Buddadan əvvəl necə idisə, Buddadan sonra da o cür yoluna davam etdi... Apokalipsislərdən yayınmaq təcrübəsinə yiyələndi... Apokaliptik immunitet qazandı...

Bir vaxtlar qorxudan bağrını çatladan göy gurultusunu sonradan əyləncəsinə çevirdiyi kimi, insan Qiyamət qorxusunu da “tanrı ilə üz-üzə gələcəyi görüş yeri” kimi ümidverici rənglərlə şəkilləndirdi. O, artıq vaxtilə qorxduğu göy gurultusunu bu gün evində mürgüləyə-mürgüləyə təbiətin musiqisi kimi dinləyir, həm də Mikelancelonun “The Last Judgement” (“Qiyamət günü”) adlı nəhəng freskasının divardan asdığı reproduksiyasının qarşısında.

İnsan oğlu tarixin bütün dövrlərində başına gələn qlobal fəlakətlərə də qabaqcadan hazırlanmış Məşhərin reproduksiyaları kimi baxmağı öyrəndi.

Biz artıq ildırımı ehtimal deyil, olacaq kimi qəbul edirik. Təhlükə ehtimalın başqa adıdır. Artıq Qiyamət qorxusu da ehtimal nigaranlığını itirib, o müdhiş gün gələcəyin olacaqlarından biri kimi qəbul edilir. Elm artıq onun haqqında Bernard Şou kimi qara yumorla danışır. Apokalipsis artıq böyük və intellektual auditoriyaların komediyasıdır, əyləncə mövzusudur.

Bütün mövzulara olduğu kimi, Qiyamət mövzusuna da ənənəvi iki baxış var: Şərq və Qərb baxışı. Şərq onu qabaqcadan düşünülmüş metafizik faciə kimi nəzərdən keçirir, Qərb isə həyatın real nəticəsi kimi.

Ümumiyyətlə, bütün fundamental məsələlərdə Qərb işıq axtarır, Şərq qaranlıq. Məsələn, Qərb sevgi arzulayır, Şərq eşq. Sevmək üçün görmək, görmək üçün işıq lazımdır. Eşq qaranlıqda gedən mənəvi prosesdir. Sufilər dərin quyularda aydınlanırdılar. Şərqin nuru qaranlıqda gizlidir, Qərb qaranlıqda özü nur yaratmaq istəyir.

Ona görə də, Edison lampanı kəşf edir, Ələddin lampanın içindəki cini. Alman Günəşə tamarzıdır, ərəb kölgəyə. Fundamental şərqli-qərbli yanaşmaların kökündə Günəş amili dayanır. Günəşi hamıdan əvvəl görən Şərqin qaranlıq sevdası, qara çadra sevgisi anlaşılandır, Qərbin də işığa soyunması Günəşə olan həsrətinin nəticəsidir. Birinin gizlilik, o birinin şəffaflıq axtarmasının baiskarı göydəkidir, amma o göydəki tanrı deyil, Günəşdir, nəhəng yanar ulduz!

1966-cı ildə Haydegger “Spiegel” müxbirlərinin “rasional və demokratik, eyni zamanda marksist dünyadan fərqli bir dünyanı necə yaratmaq olar?” sualına “Bizi yenə bir tanrı xilas edə bilər” deyə cavab verir. Xaos, həmişə olduğu kimi, “bir günah keçisi var” şübhəsini, bu şübhə də öz tanrısını yaradacaq. Haydegger bu tanrının keçmişdən gələcəyini, yəni xristianlığın yenidən güclənəcəyini təxmin edirdi.

Bunun ardınca fransız yazıçı Andre Malro sənətdə köhnə formaların mücahidi olan tənqidçilərin “boş gurultu” adlandırdığı “Sükutun səsləri” romanında yazır ki, din geri qayıdacaqsa, bu, yeni iblislərin geri dönməsi olacaq:

“Şeytan – filosoflarla yezidilərin gah inkar etdikləri, gah da göstərilməsini istəmədikləri üçün görməzdən gəlməyə çalışdıqları şeytan – daha çox ikiölçülü şəkillər çəkən şeytan, keçmişin qədri bilinməyənləri arasında ən mühüm sənətçidir; şəklinin çəkilməsinə kömək etdiyi şeylərin, az qala, hamısı yenidən canlanır...”

Malronun modern aldanışın çağıracağı iblislərin səsini hamıdan əvvəl eşitdiyini deyən Şirar Rene arxaikliyin geri qayıdışını “super-modernlik”lə eyniləşdirir və məqaləsində Malrodan daha bir sitat gətirir: “Alovlar içindəki muzeylərində kapüşonlu plaşlar kimi çöməlmiş mövhumat bütləri artıq qardaşcasına yaşayan Qərbin son öləziyən tüstülərini krematoriyaların tüstülərinə qarışdırmasına baxır”.

İntellektual səviyyədə gedən bu müzakirələr onu göstərir ki, Qərb ağlı öz aqibətini qabaqcadan hiss edir, yaratdığı işığı belə tənqidin hədəfindən yayınmağa qoymur, işığın özünün də işığa çıxmasını istəyir. Nyutona və Huygensə görə, işıq həm də qaranlıqdan ibarətdir.

Malro Haydeggerin modernizmin “İsanın dirilməsi” ilə başa çatacağı fikrinə təhlükə kimi yanaşırdı. Baxmayaraq ki, XIV əsrdə “Qara ölüm” deyilən vəba yenə Çindən, yenə Uhan şəhərindən gəlib, Avropanı qırıb-çatanda insanlar Haydeggerin nəzərdə tutduğu tanrıdan və onun oğlundan imtina etmişdilər.

Məşhur “Qara ölüm” pandemiyası xristianlığı sıxışdırdı. Din utanc içində kilsələrə qapandı. Vəba Dantenin, Bokaççonun, Rablenin yaradıcılığında ilk humanist ideyaların görünməsinə səbəb oldu. Vəba mikrobları həm də Avropa maarifçiliyinin rüşeymləri idi. Vəba romanı yaratdı və sənət ilk dəfə tanrıların deyil, insanların əhvalatını danışmağa, əbədiləşdirməyə başladı.

Fransız yazıçı Malro da jurnalistlərin Haydeggerə verdikləri sualın cavabını “Sükutun səsləri” romanında verməyə çalışırdı. “Humanist idealizm” deyə biləcəyimiz bir şey təklif edirdi.

Çünki “Qara ölüm” yayılanda dünya yalnız üç qitədən ibarət idi – Asiya, Avropa və Afrika. Dünyanın o biri yarısı kəşf olunmamışdı. Yəni indiki pandemiyaya görə günahlandırılan rasional modernizm, yaxud “marksist kainat” deyə bir şey yox idi. İnsan təbiəti işğal etməmişdi. Demək ki, “günah keçisi”ni başqa yerdə axtarmaq lazım idi.

Bu “günah keçisi” özünü növbəti dəfə koronavirus şəklində göstərdi. Mənə görə, gözəgörünməz mikroblar min illərdir bizə bu mesajı ötürür; həyatı bir təsadüf kimi biz yaratdıq, onu təsadüf kimi də biz məhv edəcəyik. Dünyada tanrı və mikrob arasında bir savaş gedir. Biz bu savaşın əsgərləri və qurbanlarıyıq. Dünyanın əşrəfi-zadı deyilik - bunu gərək lap əvvəldən yazardım.

Həyat təsadüfün əsəri və əsiridir.

Sonda öz seçimimi də söyləyim - mən Qiyamətin dində təsvir olunduğu kimi baş verməsini istərdim: insan azadlığının cəzası kimi! Ona görə də, hər gün ağ eşşəyin üstündə tərsinə oturmuş Dəccalı görmək ümidi ilə yollara baxıram...

Mənbə: milletinsesi.info