Fransa Senatının ermənipərəst mövqedə dayanması Azərbaycan xalqının hər bir vətəndaşında narazılıq doğurub.Dünyada demokrtaiyanın inkişafında xidmətləri olan, yaratdığı qanunlarla Avropanın inkişafına ciddi töhfələr verən Fransa indi bir dəstə erməninin girovuna çevrilərək tarixi nüfuzuna ləkə salır.Lakin tarixi faktlara diqqət yetirdikdə Fransanın belə “etibarsızlığının” şahidi ola bilərik.Bununla əlaqədar Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Ə.M.Topçubaşovun Fransadakı fəaliyyətinin bəzi məqamlarını oxuculara təqdim edirəm.
Ə.M.Topçubaşovun və onun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Parisə buraxılmaması onlarda və Azərbaycan hökumətində narahatlıq yaradırdı. Ə.M.Topçubaşovun 1919-cu ilin 22 fevralında göndərdiyi teleqramda yazılırdı: “Konstantinopoldan Bakıya − İngilis Qərargahına teleqramma. Hökumətin sədrinə çatdırmağı xahiş edirəm ki, icazə verilmədiyindən hələ Parisə gedə bilməmişəm”.
Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Nazirlər Sovetinin Sədri F.X.Xoyskiyə yazdığı 1919-cu il, 17 mart tarixli məktubundan məlum olur ki, Müttəfiq qüvvələrin təmsilçiləri Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Paris Sülh Konfransına getməsinə maneçilik yaradırlar. Fransa rəsmiləri ilə aparılan danışıqlar nəticəsində martın 29-da Azərbaycan Nümayəndə Heyətindən yalnız 2,yaxud 3 nəfərin Parisə getməsinə icazə verildiyi bildirilir.
Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Parisə − Sülh Konfransına getməsi ciddi problemə çevrilmişdi. İngilis nümayəndəliyi Ə.M.Topçubaşovun Londona getməsinə də icazə vermir, Fransa nümayəndəliyi isə yalnız fransızların müəyyən etdikləri 3 nəfərin Parisə getməyinə razılaşırdı.
Həmin dövrdə gözlənilmədən Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Parisə getməsi mümkün olur. ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun rəsmi şəkildə Versal konfransında Qafqaz məsələsini qoymasını nəzərə alıb, nümayəndələrin Parisə getməsinə icazə verildi.
Azərbaycan Nümayəndə Heyəti Parisə gəldiyi ilk gündən gərgin fəaliyyətə başladı. İlk görülən işlərdən biri Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev və C.Hacıbəylinin birgə hazırladıqları “Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh Konfransına memorandumu” adlı sənədin fransız və ingilis dillərində nəşrə hazırlanması oldu. Azərbaycanın tanıdılması baxımından nümayəndə heyətinin hazırladığı “Qafqaz Azərbaycanı əhalisinin etnik və antropoloji tərkibi”, “Qafqaz Azərbaycanının iqtisadi və maliyyə vəziyyəti” adlı sənədlər də (sonradan kitabça kimi nəşr olundu) əhəmiyyətli rol oynadı.
1919-cu ilin may ayında Ə.M.Topçubaşovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Polşa, Gürcüstan, Dağlılar Respublikası, Ermənistan və İran nümayəndə heyətləri ilə görüşmüşdülər (qısa müddətdə).
Eyni zamanda nümayəndə heyəti 12 informasiya bülleteni hazırlayıb nəşr etdi.
1919-cu ilin sonunda C.Hacıbəylinin fransız jurnalı olan “Revyu dyu Mond Myuzyulman”da “İlk müsəlman respublikası Azərbaycan” məqaləsi çap olundu. Bu məqalədə Azərbaycanın tarixi coğrafiyası və inkişafı işıqlandırılırdı.
Nümayəndə heyətinin nəşr etdiyi bülletenlərdə erməni işğalçılarının Naxçıvanda azərbaycanlıları sıxışdırması, Ermənistandakı müsəlman əhalinin vəziyyəti, general Denikinin Qafqaza doğru irəliləməsi (Bülleten №3) ilə bağlı yazılar çap edilib.
Bülletenin 7-ci sayında Britaniya siyasi xadimi S.Lidellin Bakıya səfəri və sonda Rusiya, eləcə də dünya mətbuatının Azərbaycanla bağlı məlumatların icmalı verilib.
Bülletenin 9-cu sayında 1919-cu ilin dekabrında Bakıda keçirilən Azərbaycan-İran konfransı haqqında məlumat və Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir illik fəaliyyəti haqqında yazılar vardır.
Bülletenin 10-cu sayında Rusiyanın Xarici İşlər Komissarı Çiçerinin F.Xoyskiyə 1920-ci ilin yanvarın 2-də göndərdiyi nota haqqında məlumat, Parisdə Zaqafqaziya ilə bağlı keçirilən konfransın materialları, Azərbaycanın cənub-qərbində qaçqınların vəziyyəti ilə bağlı yazılar dərc olunub.
Bülletenin 11-ci sayında Azərbaycanın xarici ölkələr tərəfindən tanınması ilə bağlı materiallar, 12-ci sayda isə Qars hadisələri ilə bağlı məlumatlar, F.X.Xoyskinin Ermənistanın Xarici İşlər nazirinə notası, Çiçerinə isə üçüncü notası çap edilib.
Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin fransız dilində hazırladığı mətnlərin tərtibində və redaktəsində fransız şərqşünası Lyusen Byuvanın (1877-1942) böyük rolu olmuşdu.
1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal edildi. Həmin dövrdə − mayın əvvəlində Azərbaycan Nümayəndə Heyəti Sau-Remo konfransından Parisə yenicə qayıtmışdı. Mayın 3-də Ə.M.Topçubaşov fransız hökumətindən baş verən hadisələri öyrənmək üçün Azərbaycan hökumətinə teleqram göndərməyi xahiş etdi. O, yalnız mayın ikinci yarısında Tiflisdə olan Azərbaycan hökuməti rəhbərliyi ilə əlaqə saxlaya bildi.
1920-ci ilin iyunun 30-da Ə.M.Topçubaşov Londonda bolşevik ticarət nümayəndəsi L.Krasinlə sənəd imzalayan Antanta Ali Şurasının sədri Klemansoya nota göndərir.
İyulun 4-də Ə.M.Topçubaşov Belçikanın Spa şəhərində keçirilən Sülh konfransının sədri, İngiltərənin Baş Naziri Lloyd Corca xüsusi nota göndərdi. Həmin notada Azərbaycan xalqının bolşevizmdən xilas olması vacibliyini vurğulayırdı.
1920-ci ilin oktyabrın 8-də Ə.M.Topçubaşov Fransa Nazirlər Şurasının sədri və Xarici İşlər Naziri Klemansoya nota göndərir. O, bu notada əsas diqqəti Azərbaycanın zəngin təbiətinə, Xəzərin neftinə yönəldir və Parisin Azərbaycandakı müqavimət hərəkatına silahla kömək edəcəyi təqdirdə bu ölkənin Fransa üçün əhəmiyyətli bazar rolunu oynaya biləcəyini nəzərə çatdırır.
Ə.M.Topçubaşov göndərdiyi notalara əhəmiyyət verilmədiyini görüb, oktyabrın 9-da Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin Baş katibi Filip Berteloya, ona Azərbaycanda yaranmış vəziyyəti izah etmək üçün şərait yaradılması xahişi ilə müraciət edir. Bu müraciət əsasında Bertelo özü yox, Xarici İşlər Nazirliyinin siyasi və iqtisadiyyat departamentinin direktor müavini Laroş onunla görüşür. Ə.M.Topçubaşov görüşdə Qafqaza xüsusi hərbi missiyanın göndərilməsini, Azərbaycanda silahlı üsyanın hazırlanmasında rol oynamağı və bunun müqabilində Fransaya Azərbaycanın neft müəssisələrinin müəyyən payının verilməsini vəd edir.
Oktyabrın 27-də Fransa Xarici İşlər Nazirliyində olan Ə.M.Topçubaşov Dağıstanda və Azərbaycandakı üsyançılara Parisdən silah göndərilməsi vacibliyini bildirir.
Sonradan Fransanın, eləcə də digər Avropa dövlətlərinin Sovet Rusiyasına (1922-ci ildən SSRİ-yə) olan münasibətində yumşalma hiss edilməyə başladı. Bu yumşalma mühacirlərin həm vəziyyətini, həm də mübarizəsini çətinləşdirirdi. Bunu Ə.M.Topçubaşovun yaxın dostlarına yazdığı məktublardan oxumaq mümkündür.
Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı faktı ilə razılaşmayıb, mühacirətdə çətin mübarizə aparırdı. O, ilk öncə azərbaycanlı mühacirlərin birliyinə çalışır, Qafqaz xalqlarının birgə fəaliyyətini istiqamətləndirən qurumların, təşkilatların formalaşmasında önəmli rol oynayırdı.
Ə.M.Topçubaşov 1920-ci ilin 15 iyulunda Belçikanın Spa şəhərindən C.Hacıbəyliyə yazdığı məktubda nota verdiklərini, İtaliyanın, Belçikanın, Polşanın Xarici İşlər Nazirləri ilə görüşdüklərini yazır.
1920-ci illərdə Fransa hökuməti işğalçı xarakterli sovet dövlətini tanıyan ilk dövlətlərdən oldu.
Ə.M.Topçubaşov 1934-cü ilin noyabrın 8-də Parisdə dünyasını dəyişmişdir. Onun məzarı Paris yaxınlığındakı Sen-Klu qəbiristanlığındadır.
