Başa çatmasından yüz il keçsə də, vətəndaş müharibəsinin vurduğu ziyanı müasir Rusiya hələ də aradan qaldıra bilmir.

“Ağlar”ın və “qırmızılar”ın tərəfdarlar arasında barışıq mümkündürmü? Vətəndaş müharibəsi iştirakçıları xatirələrini əbədiləşdirmək üçün ucaldılmış abidə və lövhələrə layiqdirlərmi?

Bugünkü Rusiyanın tarixə yönəlik siyasətində hansı səhvlər var?

Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumi Tarix İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Yuliya Kantor lenta.ru-ya müsahibəsində maraqlı məsələlərə toxunub. Müsahibənin maraqlı yerlərini təqdim edirik.

-Rusiyada vətəndaş müharibəsinin başlaması və sona çatması ilə bağlı niyə hələ də qəbul edilmiş dəqiq tarix yoxdur?

- Vətəndaş müharibələri - tarixin elə bir hissəsidir ki, dəqiqliyi ilə saatını, gününü müəyyənləşdirmək çətindir. Dövlətlər arasındakı müharibələrdən fərqli olaraq, vətəndaş savaşını heç kim rəsmi olaraq elan etmir. Bir qayda olaraq, hər hansı bir vətəndaş müharibəsi qanlı hadisələrin nəhəng axınına birləşir. Rusiyada vətəndaş müharibəsi 25 oktyabr 1917-ci ildə (köhnə təqvimlə) başlayıb, bolşeviklər Petroqradda hakimiyyəti ələ keçirib. 1922-ci ilin dekabrında SSRİ qurulub. Tarixdə yazılan bunlardır və mən bununla razıyam. Vətəndaş müharibəsinin başlanmasını 1917-ci il fevral inqilabından etibarən götürən tarixçilər var. Bu fikrin yaşamaq hüququ var. Digər tarixlər var, amma əslində, bu o qədər də vacib deyil. Əsas məsələ vətəndaş müharibəsinin başlanma tarixi deyil, nəticələridir. Keçən beş il təkcə milyonlarla insanın ölümü və cəmiyyətin ən fəal və təhsilli bir hissəsinin kütləvi şəkildə mühacirətə getməsi ilə nəticələndi.

- Bu yaxınlarda Ulyanovskda “ağları” təmsil edən general Vladimir Kappelin şərəfinə xatirə lövhəsi açılıb. Üstəlik, bu lövhə olan bina vətəndaş müharibəsi zamanı Kappel ilə döyüşən Tuxaçevskinin adını daşıyan küçədə yerləşir. Buna münasibətiniz necədir?

- Bu ziddiyyət mənim dediklərimi müfəssəl şəkildə təsdiqləyir. Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan təxminən yüz il sonra cəmiyyətimiz bunun səbəb olduğu psixoloji pozuntuları aradan qaldırmadı. Üstəlik, hökumətimiz özünü kimin varisi hesab etdiyi barədə hələ qərar vermədiyi üçün bununla bağlı durum daha da ağırlaşır. Bu, yalnız Vətəndaş müharibəsinə deyil, sonrakı dövrün hadisələrinə də aiddir. Bu hekayəyə münasibətimə gəlincə, mən keçmişin tarixi şəxsiyyətlərinin şərəfinə qoyulmuş lövhələrə qarşı deyiləm - yeganə sual onların üzərində nə yazılıb. İki il bundan əvvəl oxşar bir qalmaqal Sankt-Peterburqda Admiral Kolçakın şərəfinə xatirə lövhəsi vurulan zaman yaşandı. Sankt-Peterburqun Smolninski Rayon Məhkəməsi Kolçakın etdiyi kütləvi repressiyalar barədə məlumatları nəzərə almadan lövhəni açmışdı. Lakin 2017-ci ilin yanvar ayında həmin lövhənin sökülməsinə qərar verildi.

Sizcə, Kolçak bir abidəyə layiq deyilmi?

2000-ci ilin əvvəllərində Peterburqda Böyük Pyotrun Dəniz Qoşunları korpusunun məşhur məzunu olan admiral Kolçaka memorial lövhə qoyuldu. Kolçakın adı bir neçə il sonra Rusiya Federasiyası hökumətinin qərarı ilə Taymır körfəzinin cənub-şərq sahillərindəki adaya qaytarıldı və həmin lövhə bu hadisədən sonra məhkəmənin qərari ilə onun yaşadığı evin üzərindən çıxarıldı. Həmin lövhədə belə yazılmışdı: "Burada dahi rus zabiti, alimi və tədqiqatçısı yaşamışdır". Əlbəttə, Kolçak həqiqətən XIX - XX əsrlərin sonlarında Arktikanın çox uğurlu tədqiqatçısı idi. Rusiya Dövlət Dəniz Qüvvələrinin Arxivində saxlanılan sənədlər Kolçakın qütb tədqiqatçısı kimi elmə nə qədər fayda verdiyini aydın şəkildə göstərir. Onun kəşfləri və əsərlərindən Sovet hakimiyyətinin ilk onilliklərində geniş şəkildə istifadə olunurdu. Əlbəttə ki, gizlində, onu adı çəkilmədən. Vətəndaş müharibəsi illərində admiralın iqamətgahının yerləşdiyi binanın üzərindəki lövhə üzərinə daim boya atılır. Hazırda şəhərdə Kolçakın abidəsinin qoyulması ilə bağlı mübahisələr davam edir. Sizcə Kolçak bir abidəyə layiq deyilmi?
Vətəndaş müharibəsində heç bir halda qəhrəmanlar yoxdur. Çünki öz xalqına qarşı vuruşan insan qəhrəman sayıla bilməz. Buna görə də Kolçak abidə qoyulmasının əleyhinəyəm.

- Belə çıxır ki o abidələr sökülməlidir...

- Bu barədə müzakirə yenidənqurma illərində başladı. Abidələrlə mübarizə aparmaq, ümumiyyətlə, lazımdırmı? Bu, qədim Rusiyada xristianlığın qəbulu zamanı əvvəllər ibadət olunan bütpərəst bütlərin necə məhv edildiyini xatırladır. Mənim fikrimcə, Sovet dövrünün mövcud abidələrini bir yerə cəmləşdirib saxlamaq lazımdır. Bunu 90-cı illərdə Budapeştdəki “Memento” parkında və Moskva muzeyində etmişdilər... Yeri gəlmişkən, Kolçakın sökülən xatirə lövhəsi Sankt-Peterburq şəhər heykəltəraşlıq muzeyində saxlanılır.

- Krımda qırmızıların və ağların barışması üçün bir abidə qurulması ideyasını necə bəyənirsiniz?

- Əvvəlcə onu Oktyabr inqilabının yüz illiyində Sevastopolda qoymaq istəyirdilər. İndi də 2020-ci ildə Vrangel qoşunlarının çıxmasının yüz illiyində açmağı planlaşdırırlar.

- Barışıq fikri mənə məkrli görünür: insanları amansız düşmənləri ilə necə barışdırmaq olar?!

- Məncə, tarixi bütün faciələri ilə qəbul etmək lazımdır. “Qırmızılar”ın və “ağlar”ın naminə senzuraya son qoymaq lazımdır. Mən bu abidəni yaxşı bir fikir hesab edirəm, ancaq bu siyasi məqsədlər üçün istifadə olunmamalıdır. Onun necə görünəcəyinə və postament üzərində nə yazılacağına da baxılmalıdır. Məncə, Vətəndaş müharibəsi hadisələrinə bir abidə onun iştirakçılarının barışığı üçün deyil, bütün qurbanlarının xatirəsinə həsr etmək çox yaxşı olardı. Maksimilian Voloşinin mövqeyi mənə daha yaxındır: “Və mən tüstü və alovun arasında tək qalıram, bütün gücümlə onlara və başqalarına dua edirəm”.

- Xarakterik olan budur ki, bu memorialın inşasına etiraz Sevastopolda həm yerli kommunistləri, həm də monarxistləri birləşdirdi. Müasir Qırmızıların və Ağların pərəstişkarlarının barışıq üçün etiraz etdikləri ortaya çıxdı.

- Bəli, çox maraqlı, tarixi metafora alınır. Bu da Vətəndaş müharibəsinin vurduğu yaralardan biridir - yaddaş pozuntusudur.

- Belə çıxır ki, vətəndaş müharibəsinin alovu hələ də Rusiyanın ictimai şüurunun dərinliklərində yanır?

- Şoloxovun sözlərini xatırlayırsınızmı? "O hələ də davam edir, tamam başqa vasitələrlə".

Əlbəttə ki, bundan əlavə, son vaxtlar vətəndaş müharibəsi mövzusu çox siyasiləşib. Bu vəziyyətdə heç kim onun əsl səbəblərini və nəticələrini ciddi şəkildə anlamaq istəmir. Yadımdadır, ötən dörd əsrdə ölkəmizdə bir çox ictimai ziyalı tez-tez İspaniyanı nümunə kimi göstərirdilər. Burada Franko rejiminin çökməsindən və Moncloa Paktının imzalanmasından sonra köhnə yaralar daha həyəcanlı deyildi. 1936-1939-cu illərin qanlı Vətəndaş müharibəsini unutdurmağa çalışırdı. Ancaq son hadisələrdən, o cümlədən Frankonun yenidən mühasirəyə alınması ilə bağlı aparılan müzakirələrdən göründüyü kimi, bu cür siyasət bir az kömək etmədi. İspaniya susmağın və keçmişin travması içərisinə çəkilməyin bariz nümunəsidir. Hər halda, gec-tez özlərini hiss edəcəklər. İndi cəmiyyətin nə qədər kəskin şəkildə radikallaşdığını müşahidə edirik.

- Niyə düşünürsünüz ki, Rusiyada indiyə qədər vətəndaş müharibəsi təcrübəsi barədə heç bir anlayış olmayıb və onun nəticələrinin, ümumiyyətlə, tarixi qiymətləndirməsi yoxdur?

- Qanun vacibdir, ancaq kütləvi şüuru dəyişdirə, tərbiyə edə biləcəyi keçid açarı deyil. Yaddaş, görürsən, qanunlar ilə tənzimlənmir. Bu vəziyyətdə qanun tarixi siyasətin bir törəməsidir. Ancaq Rusiyaya qayıdaq: Artıq demişəm ki, dövlət hələ bu məsələdə qərar verməyib. Müasir siyasi elitanın bir hissəsi Ağ hərəkatı ideallaşdırır. Digər tərəf Sovetin nostaljisi ilə yaşayır. Bir daha təkrar edirəm - dövlət özü ilə məşğul olmalı və kimin varisi olduğuna qərar verməlidir. Bəli, çətindir, amma mütləq lazımdır. Tarixçilər bir nöqteyi-nəzərdən fikirlərini diktə etməməlidirlər.

-Həmkarınız Kirill Aleksandrov tarixi barışıqla bağlı fikri ilə razısızmı?

- Artıq abidələrlə bağlı bu mövzuya toxunduq. Barışıq barədə danışanda dərhal soruşmaq istəyirsən: kimlə və nə üçün barışmaq lazımdır? “Qırmızılar” və “ağlar”, eləcə də zehni varisləri heç vaxt barışmayacaqlar. Barışmaq üçün, maksimum səviyyədə keçmiş tariximizi dərk etmək və qəbul etməliyik. Tsitseron deyirdi: "Bütün pislərin zirvəsi vətəndaş müharibəsindəki bir qələbədir”.

- Postsovet dövründə ölkəmizdə yaxın keçmişimizi araşdırmaq üçün analoji cəhdlər olubmu?

- Keçmişlə məşğul olmaq lazımdır. Bəli, bu iş xüsusilə 1990-cı illərin əvvəllərində aktiv idi. Ancaq ictimai sahəni sırf bir elmi sahəyə buraxaraq çox tez bitdi. Və yalnız hakimiyyəti qorxaqlıqda günahlandırmaq lazımdır. Bəli, siyasət ölkəmizdə tarixi bilik və şüur üzərində üstünlük təşkil edir və son illərdə bu tendensiya güclənib. Təəssüf ki, başqa bir xoşagəlməz tendensiya var: tarixi biliklərə ictimai tələbatın olmaması, faktlara inamsızlıq, keçmiş miflərə nostalji. Bu, çox təhlükəlidir: keçmişi öyrənmək istəməyən bir cəmiyyət üçün manipulyasiya etmək asandır. Arxivlər açıq olsa da, Rusiyanın müxtəlif bölgələrində tarixçilər və nəşriyyatlar, muzeylər var, tarixin qondarma mürəkkəb məsələlərinin yayılması ilə sakit və ardıcıllıqla məşğul olurlar. Onların işləri tarixi şüursuzluğa qarşı yeganə mübarizə vasitəsidir.

Sevinc Tapdıqqızı
Cebhe.info

 

 

Mənbə: cebhe.info